Kendilerini Allah'ın yeryüzündeki gölgesi (zıllullâhi fi'l-arz) olarak gören Osmanlı sultanları, Kur'ân'ın ve Efendimiz'in (sallallahü aleyhi ve sellem) emir ve yasakları doğrultusunda hareket etmeyi kendilerine şiar edinmişler; fetihlerini "emr-i bi'l-ma'ruf nehy-i an'il-münker" düsturu çerçevesinde gerçekleştirmişlerdir. Bu bakımdan fethedilmiş/fethedilecek topraklardaki yaşayan gayrimüslimlere karşı izlenecek tutum bu anlayış çerçevesinde belirlenmiştir.
Selçuklu Devleti, Anadolu'da bir yandan Türk nüfusunun artmasına, iktisaden, fikren ve siyaseten kuvvetlenerek hâkim unsur olmasına çalışırken, öte yandan Bizans hâkimiyetinde iken sürekli savaşlar, sivil-askeri ayaklanmalar ve ağır vergiler yüzünden perişan olan yerli halkın da huzur ve istikrara kavuşmasına imkân sağlıyordu. Bu bakımdan Osmanlı'nın hareket tarzında önemli bir yeri olan istimâlet (gönül alma) ahlâkını Selçuklu kültür ve medeniyetinde aramak lâzımdır.
Süleyman Şah'ın tesis ettiği siyaset sayesinde, Bizans İmparatorluğu'nun bir devlet politikası hâline getirdiği cebrî Ortodokslaştırma ve Rumlaştırma uygulamalarından memnun olmayan, baskı ve takibe maruz kalan, farklı inanç ve kültürlere sahip Ermeniler, Süryaniler ve diğer cemaatler Selçuklulara yakınlaşmışlar ve fütuhatın kolay gerçekleşmesine yardımcı olmuşlardır. Kendi dinî inanç ve kanaatlerinde dinlerinin gereklerini uygulamada tam bir serbestliğe kavuşturulan Hristiyan ahâli, can, mal ve namus, kısacası emniyet vergisi olarak tarif edilebilecek cizye vergisini ödemek şartıyla kendi toprakları ellerinden alınmadan barış ve huzur içinde yaşamaya başlamıştır. Rumlar İstanbul Patriği ile münasebetlerini sürdürüyor ve Patrikhanenin dinî kontrolü altında bulunuyorlardı. Kilise teşkilâtı olduğu gibi korunuyordu.
Türklerin Anadolu'ya getirdikleri en mühim yeniliklerden birisi, farklı inançlara karşı müsamahadır. Kur'ân-ı Kerîm'de yer alan 'dinde zorlama yoktur' hükmünün bunda payı oldukça büyüktür. Anadolu'da fetihler sonrasında, bu ölçülere göre şekillenen Türk şehirlerinde, camilerin yanında kilise ve sinagoglara rastlamak mümkündü.
Türklerin Anadolu'ya girdikleri tarihten Millî Mücadele'nin sonuna kadar, Türklerin yanında ayrı mahalleler hâlinde yaşayagelen Ermeni ve Rumlar, atalarımızın hoşgörülü hukuk ve din anlayışlarının neticesi olarak dinî ve millî yapılarını muhafaza etmişlerdir. Askere alınmayan, yalnızca vergi bakımından farklı muameleye tâbi olan Rum ve Ermeniler umumiyetle ticaret yaparak yaşarlardı.
13. yüzyıl başlarında (1207) Türkler üzerine düzenlenen bir seferin yön değiştirerek İstanbul işgaline dönüşmesiyle burada bir Lâtin Devleti kuran Katolikler, İstanbul başta olmak üzere pek çok Bizans toprağını yağmalamıştır. 13. yüzyıldan itibaren Papalığın her fırsatta Roma-Katolik inancını ve ruhanî üstünlüğünü Bizanslılara empoze etmeye çalışmasına karşılık İstanbul Kilisesi'nin (Ortodoks Patrikliği) direnişi Bizanslılar arasındaki Lâtin düşmanlığını körüklerken, Türklere olan teveccühü artırmıştır. Bu sebeple ağır vergilerle ezilen Rum toplumunun Türk fetihleri neticesinde Müslümanlarla birlikte yaşamaya çabuk alışmasına şaşırmamak gerekir.
Bizans'ın son günlerinde, Lukas Notaras'ın ağzından dökülen ve o günlerin genel hâlet-i rûhîyesine tercüman olan "İstanbul'da Lâtin külahını görmektense Sultanın sarığını görmeyi tercih ederim" sözü yaşanılan bir vâkıânın ilânından ibarettir. Zîrâ bu tercihi Anadolu'daki Bizans halkı yüzyıllar öncesinde yapmıştı. Çünkü Selçuklu ve Osmanlı hâkimiyet ve adaleti altında inanç ve kültürlerini yaşayarak varlıklarını devam ettirme fırsatı ve imkânı kendilerine veriliyordu. İslâm; itaat etmek ve cizye ödemek koşullarıyla, Hristiyan ve Yahudilerin mal ve can güvenliğini sağlıyor, dinlerini hür bir şekilde yaşama imkânı tanıyordu.
Diğer yandan, Selçuklular zamanında Anadolu'da Bizanslı halkın tecrübe ettiği bu beraberliğin 14. ve 15. yüzyıllarda Bizanslıların Osmanlı yönetimini tercihlerinde belirleyici rol oynadığı muhakkaktır. Öyle ki Hristiyan teb'aya tanınan hürriyet, Selçuklu ülkesini ziyaret eden kimi Müslüman seyyahları ve fikir adamlarını oldukça şaşırtmıştır. Muhyiddin İbn-i Arabî 1212'de Sultan İzzeddin Keykavus'a yazdığı mektupta, ülkede Müslümanların sayıca daha fazla olması gerektiğini, zımmî statüsündeki Hristiyanlara fazlasıyla hoşgörülü davranıldığını, onların kendi inançlarını sergileyip eğitim ve öğretimini yaptıklarını şikâyetçi bir dille anlatmaktaydı.
Osmanlılar da devletlerini, Müslüman Anadolu ile Hristiyan Balkanları kendi yönetimleri altında birleştirerek kurdular. Her ne kadar gazanın sürekliliği devletin temel prensibi idiyse de, Osmanlılar Ortodoks kilisesi ve milyonlarca Ortodoks Hristiyan'ın koruyucusu olmuştur.
14. yüzyılda yaşamış büyük seyyah İbn-i Battuta, Anadolu'ya da uğramış ve buradaki Rum halkı hakkında önemli bilgiler vermiştir. Anadolu'nun vaktiyle eski Rum ve Yunanlıların elinde olduğunu, daha sonra Müslümanların (Türkmenlerin) bu toprakları adım adım fethettiklerini, ancak burada halen Müslüman Türkmenlerin idaresi altında yaşayan bir hayli Hristiyan olduğunu belirten İbn-i Battuta, ilk olarak geldiği Alanya ve Antalya'da karşılaştığı manzarayı şu şekilde ifade etmiştir:
"Buradan Antalya'ya doğru yola çıktım. Bu şehir, yüzölçümünün genişliği, nüfusunun çokluğu ve plânının muntazamlığı itibariyle bölgenin en önde gelen şehirlerindendir. Her fırka diğer fırkalardan tamamen ayrıdır. Hristiyan tüccarları Mina adıyla bilinen mahallede oturmaktadırlar. Mahallenin etrafı surla çevrilmiş olup, geceleri ve Cuma vakti kapıları kapanır. Şehrin eski sakinleri olan Rumlar, diğerlerinden ayrı olarak başka bir mahallede otururlar. Bunların mahallesi de bir sur ile çevrilmiştir. Aynı şekilde Yahudilerin de sur içinde ayrı bir mahallesi bulunur. Şehrin hâkimi, ailesi ve devlet ricali de şehrin öteki mahallelerinden ayrı olarak etrafı surlarla çevrilmiş bir kalede oturmaktadırlar. Müslümanlar ise asıl şehirde ikamet ederler." (s.202) İbn-i Battuta, Ladik'de bulunduğu sırada, burada zımmî Rumların oldukça fazla olduğunu, bu yüzden sanat ehlinin büyük nispette Rum kadınlarından oluştuğunu belirtir. Rumların, Müslüman Türk sultanına cizye verdiğini, Rum erkeklerinin kırmızı veya beyaz külâh, kadınların ise başlarına iri bir başlık sardıklarını belirtir. (s.208)
Osmanlı padişahlarının daha Osman Bey'den itibaren gayrimüslim halka karşı tavırları önemlidir. İlk dönem Osmanlı tarihlerinde, Osman Bey'in merhametli ve âdil bir hükümdar olduğu anlatılır. O, Hristiyanları korur, Subaşılarına halkı din ayrımı yapmadan kollamaları yönünde emirler verirdi. Kadılar tarafından korunan adaletin yanı sıra Hristiyan rahipler tarafından yürütülen yargılar da hoş görülürdü. Pazar vergileri hiçbir yerde, onun her soydan tüccarın kesin güvenliğini sağlayan bölgesinde olduğu kadar düşük değildi. Her ne kadar bazı fetih hareketlerinde bulunsa da Osman Gazi, Hristiyan halkın can ve mal güvenliğini sağlamakla kendini sorumlu tutmuştu. Âşıkpaşaoğlu ve Neşri gibi ilk dönem Osmanlı kroniklerinde geçen Osman Gazi'nin bu siyasetine delil teşkil edecek pek çok bilgi vardır. Aşıkpaşazâde Tarihi'nde şu bilgiler yer almaktadır:
"Bir gün Bilecik'ten Rum pazarcılar gelmişler. Germiyan'dan dahi gelmişler. Bu Bilecik'te Rumlar iyi bardak yaparlar. Pazara yük ile satmaya getirmişler. Germiyanlının birisi bir bardak almış. Hiçbir şey vermemiş. Bu Rum durumu Osman Gazi'ye şikâyet etmiş. Osman Gazi de o kişiyi getirmiş, mağdurun hakkını alıvermiş. Gayet iyi yasak etmiş ki, asla Bilecik Rumlarını incitmeyeler. İş o dereceye vardı ki, Bilecik Rumlarının kadınları dahi gelirler Eskişehir'in pazarında alışveriş edip emniyet ve selâmetle giderlerdi. Bu Bilecik'in Rumları dahi gayet güvenmişlerdi ki, 'Bu Türk bizimle iyi doğruluk eder.' derlerdi." (s.16)
Osman Gazi'nin bu hürmetkâr tutumları karşısında çevresindeki gazilerin, "... Bu Bilecik Rumlarının senin yanında hürmeti var, nedendir?" şeklindeki sorusuna Osman Gazi: "... Komşularımızdır. Biz buraya garip olarak geldiğimiz zaman onlar bizi hoş tuttular. Şimdi bize dahi gerektir ki bunlara hürmet edelim." şeklinde karşılık vermiştir.
Orhan Bey döneminde de bu şefkatli ve adaletli muamele devam etmiştir. Bursa'nın teslim olması bir bakıma Rum halkın, Osmanlı padişahının bu sıfatına olan güvenlerinden kaynaklanmıştır. Nitekim Bursa Kalesi'nin metanetine, nüfusunun ve muhafızlarının fazlalığına rağmen, birçok köylü, Bursa'ya sığınmaktansa Orhan Bey'e tâbi olmayı tercih ediyor ve onun himayesinden faydalanıyorlardı.
İznik'in fethi de Bursa ve İzmit'te olduğu gibi hisar halkının muhasaraya fazlaca direnmeyerek kaleyi teslim etmeleri sonucu vuku bulmuştu. Osmanlı'nın âdil idaresi sebebiyle İznik çevresindeki köylerde yaşayan Hristiyanların İznik halkına Osmanlı hakimiyetini tavsiye ettikleri görülüyordu. Onlar: "...Bu köylerin ahâlisi, bu sebepten kaleye azık, yiyecek iletmezlerdi. Hattâ gelirler ve kale halkına 'Ey zavallılar, gelin Türklere itaat edin, açlıktan kurtulun, emniyet ve eman içinde olun.'" derlerdi.
Osmanlılar ele geçirdikleri memleketlerde adalet üzere hareket ettiler. "Hristiyan ahâlinin pek çoğu yerlerinde kaldı. Durumları, eski durumlarından daha iyi oldu. Buradaki Rumların rahatlığını işiten başka yerlerden de insanlar gelmeye başladı. Orhan Gazi Kocaeli yarımadasını da aldı; yerli halkı yerinde bıraktı ve emniyet içinde yaşamalarını sağladı. Osmanlılar buradan çok mal ve ganimet elde ettiler; fakat kimseyi esir almadılar. Halkı kendilerine tâbi etmek için böyle yaptılar."
Nitekim ele geçirilen memleketlerin hepsi Orhan Gazi'nin adâletini işitmişti. Alınmayan memleketler dahi onların nasıl davrandıklarını öğrenmişlerdi. Hattâ, Osmanlı uç beylerinin ilk şiddetli ve sert akınlarına maruz kalan veya hakimiyet talebinin reddedilmesi üzerine dârü'l-harp telâkki edilip yoğun akıncı hücumlarına uğrayan bölgelerin dağlara kaçmış, dağılmış olan yerli halkı dahi Osmanlı idaresinin yerleşmesinden sonra oluşan müsait ortamın imkânlarını görerek eski yerlerine geri dönmeyi tercih ediyorlardı. "Öyle ki bütün o memleketlerin halkı derlerdi ki, 'Ne olurdu, eski zamandan bunlar bize beğ olaydılar!'" (Âşıkpaşazâde s. 47) Bu söz Lukas Notaras'ın uzun seneler sonra söylediği sözün mukaddimesidir sanki. Türk hâkimiyetine girmemek için İstanbul'a kaçan birçok Hristiyan köylü, burada ya hürriyetlerini kendi din kardeşlerine gönüllü olarak sattılar veya sokaklarda boş boş dolaşıp dilencilik yaptılar.
Sultan Fatih, İstanbul'u fethinden sonra idarecilerine ve askerlerine şehri yağmalamamalarını ve Hristiyan halka zarar vermemelerini emretmiştir. Fatih Yahudi Hahambaşını ve Ermeni Patriğini İstanbul'a getirmiş, Rum Patrikliğini yeniden ihyâ etmiştir. Bütün Ortodoks unsurların ruhanî lideri yaptığı Rum Patriğine, ayrıca pek çok imtiyaz vermiş, dünya Ortodokslarının ağırlık merkezinin İstanbul'da kalmasına dikkat etmiştir.
Ne yazık ki, söz konusu pek çok imtiyaza rağmen, bazı Osmanlı Ermenileri ve Rumları Osmanlı'ya karşı hareketlerin içerisinde yer almış, özellikle de büyük güçlerin kışkırtmalarıyla, asırlarca huzur ve güven içerisinde yaşadıkları Devlet-i Âliyye'ye ihanet etmekten geri durmamışlardır. Rumlar, megola-idea dedikleri Büyük Yunanistan hülyasını gerçekleştirmek için Yunanistan'ın âdeta hizmetkârları gibi faaliyetlerde bulunmuşlardır. Devletin içine düştüğü durum da bunu kolaylaştırmıştır. Ermeniler ise, özellikle Doğu Anadolu'nun büyük bölümünü içine alan Büyük Ermenistan hayaliyle vahim hâdiselerin içinde yer almışlardır. Bin yılda oluşturdukları millet-i sâdıka özelliklerini bir kalemde silebilmişlerdir.
Bütün bunlar, İslâmiyet ile yeryüzüne gelen, "Allah'ın şerefli bir varlık olarak yarattığı insanı, Yaratıcısı'ndan ötürü aziz tutma" anlayışını asırlarca zirvede temsil eden atalarımızın, istimâlet prensibini de ne kadar saf ve temiz bir gönülle tatbik ettiği hakikatini değiştirememektedir. Osmanoğulları, geçmişte tanışmış oldukları bütün coğrafyalarda, bu yüzden bugün yâd-ı cemille anılmaktadırlar.
Kaynakça
- Gökbilgin, M.Tayyib, Osman I., İA , C. 9, M.E.B. y., İstanbul; Keskin, Mustafa, Gazi Süleyman Şah Ve Türkiye Selçuklu Devleti'nin Kuruluşu, Türkler,C.6.,Yeni Türkiye y., Ankara, 2002, Kafalı, Mustafa, Anadolu'nun Fethi ve Türkleşmesi, Genel Türk Tarihi ,C.4, Yeni Türkiye y., Ankara, 2002; Paul Wittek, Osmanlı İmparatorluğu'nun Doğuşu; Köprülü, Fuad, Osmanlı Devletinin Kuruluşu,TTK, Ankara, 1984; Demirkent, Işın, Haçlı Seferleri ve Türkiye , Türkler, C.6., Yeni Türkiye y., Ankara,2002; Şerif Baştav, Bizans İmparatorluğu Tarihi (Son Devir Osmanlı-Bizans Münasebetleri), s.170, TKAE y., Sayı.A, 25, Ankara, 1989; Daş, Mustafa, Bizans'ın Düşüşü, Yeditepe y., İstanbul , 2006; İnalcık , Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600); Çev. Ruşen Sezer, YKY İstanbul, 2005, İbn-i Battuta, Seyahatname, (İlk Çev. Muhammet Şerif Paşa, 1907), YŞKA, İstanbul, 2004; Aşıkpaşaoğlu, Tarih, Çev. Atsız, Kültür Bakanlığı Devlet Kitapları, Ankara, 1970; Mehmet Neşri, Kitab-ı Cihannüma I. (C.II. 1984), Haz. Mehmet A. Köymen, Kültür ve Turizm Bakanlığı y, Ankara, 1983; Jorga, Nicolae, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Çev. Nilüfer Epçeli, C.1, Yeditepe y, İstanbul, 2005; Şerif Baştav, Osmanlı İmparatorluğu'nun Kuruluşunda Bizans ve Avrupa, Osmanlı, C.I., İstanbul, 1999; F. Emecen, Osmanlı Devleti Tarihi, C.1,Edt. E.İhsanoğlu, IRCICA, Zaman y., 1999.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder